انواع نفقه چیست؟ نفقه شامل چه چیزهایی می شود؟

یکی از بیش ترین مشکلاتی که همیشه در دادگاه های خانواده با آن رو به رو هستیم، بی توجهی به اصول و مقررات نگارش و تنظیم دادخواست مطالبه نفقه و عدم اطلاعات کافی درباره انواع نفقه می باشد.

یکی از مراجعه کننده های ما خانمی بود که همسرش به مدت یک سال نفقه او را پرداخت نکرده بود، همسر این خانم مدعی بود که توانایی مالی برای پرداخت نفقه را ندارد و دارای شغلی پاره وقت می باشد، مراجعه کننده ما، اطلاعات درستی درباره نفقه نداشت و به پیشنهاد یکی از دوستانش اقدام به مطالبه نفقه اش کرده بود.

ناگفته نماند که این خانم نزدیک به ۶ ماه بود که با همسرش در یک خانه هم زندگی نمی کرد، حکم نهایی دادگاه برای این خانم دریافت نفقه اش برای ۶ ماه از همسرش بوده است، بعد از حکم دادگاه همسر این خانم مجبور به ایجاد تغییراتی در زندگی و کار خود شد، زیرا قاضی از مرد می خواهد تا نفقه همسرش را به صورت کامل برای مدتی که در حکم مشخص شده بدهد.

در صورتی که این خانم از تیم حقوقی ما مشاوره نمی گرفت و به همان صورتی که دوستشان گفته بود دادخواست خود را برای مطالبه نفقه به دادگاه ارائه می کرد نتیجه ای جز شکست برایشان نداشت، زیرا این خانم با شرایط دریافت و عدم دریافت و حتی تعیین میزان نفقه به درستی آشنا نبودند و نمی توانستند دادخواستشان را به دادگاه ارائه دهند.

در ادامه برای راحتی شما عزیزان درباره چیستی و انواع نفقه همچنین تمامی شرایطی که باید از آن اطلاع داشته باشید، صحبت کرده ایم.

نفقه چیست و شامل چه چیزهایی می شود ؟

نفقه در لغت به معنای خرج، هزینه و مایحتاج است اما در اصل، نفقه حقی است که قانون گذار برای زنان در نظر گرفته و مردان باید آن را به همسرشان بپردازند.

ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نفقه را اینگونه تعریف کرده است :

نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.

با توجه به این ماده به تعریف دقیق تری می رسیم، نفقه شامل تمامی نیاز های متناسب و متعارف با شرایط و وضعیت زن می باشد مثل مسکن، پوشاک، غذا و غیره. البته نفقه محدود به مواردی که در ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی گفته شده نیست، در حالت کلی حقوق زن شامل تمامی نیاز های متعارف و متناسب با شان و شخصیتش می باشد، البته نفقه شامل دو بخش می شود که در ادامه با انواع نفقه به خوبی آشنا خواهیم شد.

انواع نفقه چیست؟

فقه و حقوق اسلامی نفقه را بر اساس ماهیت و احکام متفاوتی که دارد در دو گروه تقسیم بندی کرده اند :

نفقه زوجه : نفقه ای است که مرد موظف است به همسرش بپردازد و نمی تواند به سادگی از زیر پرداخت آن شانه خالی کند. تعیین میزان نفقه زوجه و روش پرداخت آن به زن بر اساس شرایط زن مشخص می شود.

نفقه زوجه شامل حالت های زیر می باشد :

_ نفقه در مدت عده طلاق رجعی : با توجه به این موضوع که در این نوع طلاق امکان رجوع مرد به همسرش وجود دارد، در نتیجه مرد موظف می باشد تا زمان پایان عده نفقه همسرش را بپردازد.

_ نفقه در طلاق بائن : در طلاق بائن نفقه به زن تعلق نمی گیرد.

_ نفقه در فسخ نکاح : در این حالت اگر عده بابت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد مگر مگر در حالتی از شوهرش باردار باشد که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه دارد.

_ نفقه زن در عده وفات شوهر : زوجه در ایام عده وفات زوج حق دریافت نفقه را دارد، زیرا موظف می باشد عده وفات شوهر خود را تا چهار ماه و ده روز نگه دارد.

_ نفقه زمان گذشته و آینده زوجه

نفقه اقارب : نفقه ای است که فرد باید در صورت نیازمندی پدر و مادر و فرزندانش به آن ها بپردازد. در قانون مدنی تعریف دقیقی برای نفقه اقارب نیامده اما ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی در این باره گفته است :

نفقه اقارب عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت به قدر رفع حاجت با در نظرگرفتن درجه استطاعت منفق

به زبان خیلی ساده اقارب شامل افرادی می شوند که با شما یک نسبت فامیلی در سطح عمودی دارند، یعنی پدر و مادر، فرزند و یا نوه شما هستند. افرادی مثال خواهر، برادر، عمو، دایی، عمه و خاله بستگان نسبی در خط افقی هستند.

استحقاق نفقه زوجه و موانع استحقاق نفقه

در عقد دائم، پرداخت و تامین نفقه زن از وظایف ضروری مرد محسوب می شود و زوجین می توانند خودشان میزان نفقه را قبل از عقد مشخص کنند، اما در عقد موقت زن نمی تواند از مرد درخواست پرداخت نفقه را داشته باشد مگر در حالتی که قبل از عقد، زوجین بر سر میزان نفقه به توافق رسیده باشند، که درباره این موضوع کمی جلوتر صحبت خواهیم کرد.

 در ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی درباره حق نفقه زن در عقد موقت آمده :

در عقد موقت، زن حق نفقه ندارد؛ مگر اینکه شرط شده باشد یا آن که عقد مبنی بر آن جاری شده باشد

تا الان متوجه شدیم در حالت کلی نفقه حق زن است و می تواند آن را از همسرش مطالبه کند، اما قانونگذار برای رعایت عدالت شرایطی را مشخص کرده که با توجه به آن شرایط نفقه به زن تعلق نخواهد گرفت. در ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی درباره شرایط عدم تعلق نفقه به زن گفته است :

 هر گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظائف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود

با توجه به این ماده، اگر مرد بتواند در دادگاه ثابت کند که همسرش در زندگی مشترک به وظایف خود عمل نمی کند و یا از انجام آن ها سر باز می زند که در اصطلاح حقوقی به آن عدم تمکین می گویند؛ دادگاه حق را به مرد داده و نفقه به زن تعلق نخواهد گرفت.

مثال : یکی از مراجعه کننده های ما، خانمی بودند که جدا از همسرشان زندگی می کردند و قصد داشتند با مراجعه به دادگاه از همسرشان به علت عدم پرداخت نفقه شکایت کنند.

در اینجا با توجه به شرایط زندگی و جدا بودن محل زندگی این خانم از شوهرشان باعث می شود تا دادگاه حق را تمام و کمال به مرد بدهد و نفقه به زن تعلق نگیرد.

چنانچه قصد مطالبه نفقه خود را دارید، پیشنهاد می کنیم مطلب راه های مطالبه نفقه را با دقت مطالعه کنید.

استحقاق نفقه پس از انحلال نکاح

بعد از انحلال نکاح یا همان طلاق، مرد وظیفه ای در قبال پرداخت نفقه به همسر سابقش ندارد، البته در صورت باردار بودن زن و طلاق رجعی مرد موظف است تا مدت زمان معینی، نفقه زن سابقش را پرداخت کند. (نوع طلاق هم تاثیر زیادی بر این موضوع دارد)

اگر زنی هنگام جدا شدن از همسرش باردار باشد، مرد باید تا زمان زایمان همسر سابقش، نفقه را تمام و کمال بپردازد، بعد از تولد نوزاد، مرد موظف می شود تا نفقه فرزندش که نفقه ارقاب محسوب می شود را پرداخت کند.

در حالتی که طلاق زن و مرد رجعی باشد، زن باید تا پایان زمان عده اش در منزل مرد زندگی کند و مرد موظف است تا مدت زمان پایان عده نفقه همسر سابقش را پرداخت کند. (طلاق رجعی، به طلاقی گفته می شود که مرد بعد از طلاق، قصد بازگشت به زندگی مشترک با همسرش را داشته باشد)

در طلاق توافقی، همه چیز شکل دیگری دارد؛ با توجه به قانون مدنی دریافت نفقه زن در طلاق توافقی در دو حالت ممکن است :

_ اولین حالت، نفقه جاریه و یا همان نفقه آینده زن می باشد. این نفقه ارتباط مستقیمی با قانون حق تمکین دارد و به دلیل اینکه زن بعد از جدایی از همسرش تمکین نمی کند، در نتیجه حق دریافت نفقه را نخواهد داشت.

_ در صورتی که مرد نفقه زن را هنگام زندگی مشترک بنا بر هر دلیلی نپرداخته باشد، زوجین باید قبل از طلاق توافقی، برای پرداخت و میزان نفقه به تفاهم برسند، بیش تر مواقع خانم ها از گرفتن نفقه برای راضی شدن مرد به طلاق خودداری می کنند و از حق خود می گذرند.

نفقه در نکاح موقت

نکاح موقت و یا همان صیغه، یکی از انواع عقد می باشد که زن و مرد می توانند در مدت زمان مشخصی، با مهریه مشخص به زوجیت یکدیگر درآیند. یکی از چالش هایی که برای خیلی از مراجعه کنندگان ما هنگام عقد موقت پیش می آید، حق نفقه زن می باشد.

در حالت کلی در ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی در باره نفقه در عقد موقت آمده :

در عقد انقطاع زن حق نفقه ندارد؛ مگر اینکه شرط شده باشد یا آنکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد

در نتیجه در عقد موقت یا همان صیغه، نفقه به زن تعلق نمی گیرد، مگر در حالتی که طرفین قبل از جاری شدن خطبه عقد توافق کرده باشند که مرد نفقه را به زن پرداخت کند.

با توجه به ضروری نبودن ثبت صیغه موقت، در صورت بارداری زن، اگر زوجی بخواهند، نکاح خود را ثبت کنند و صیغه نامه را بگیرند، می توانند در شرایط ضمن عقد، به حق نفقه زن نیز اشاره کنند.

تعیین میزان نفقه زن

گاهی برای تعیین میزان نفقه، زن و مرد با هم بر سر مقدار آن به توافق می رسند، اما اگر در دادگاه بر سر مقدار مهریه توافق نشده باشد دادگاه مسئول مشخص کردن مقدار نفقه می شود.

در این حالت قاضی پرونده را به کارشناس تعیین نفقه ارجاع می دهد، کارشناس دادگاه با توجه به سن، میزان تحصیلات، شغل و شان خانوادگی زوجه مقدار نفقه را مشخص کرده و حکم پرداخت آن توسط دادگاه ارائه خواهد شد.

نکته : با توجه به این که در قانون میزان مشخصی برای نفقه زن در نظر گرفته نشده است. ملاک تعیین نفقه با توجه به نیاز های زن و شرایط مکانی و زمانی تعیین می شود. کارشناس رسمی دادگستری نیز با در نظر گرفتن تحصیلات، شئونات و خانواده پدری اقدام به تعیین میزان نفقه زن می نماید.

شرایط تعلق گرفتن نفقه به زن

در دو حالت نفقه به زوجه تعلق می گیرد، ازدواج و یا داشتن رابطه خویشاوندی…!

منظور از رابطه خویشاوندی همان رابطه میان پدر و فرزند و نوادگان جد پدری می باشد، البته همان طور که در ادامه به توضییح آن خواهیم پرداخت رابطه خویشاوندی میان خواهر، برادر، عمو، عمه دایی و خاله برای تعلق گرفتن نفقه بر قرار نمی باشد. (شرایط تعلق گرفتن نفقه بهزن با فزند بسیار متفاوت می باشد)

برای تعلق گرفتن نفقه به زن در دوران متاهلی، لازم است دو شرط زیر برقرار باشد :

_ عقد دائمی باشد

_ تمکین زوجه از زوج

درباره شرط اول هیچ اختلافی وجود ندارد و حتی ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی در این باره گفته است که در نکاح دائم نفقه زن بر عهده شوهرش می باشد. در عقد موقت نفقه به زن تعلق نمی گیرد مگر در صورتی که هنگام خواندن خطبه عقد این شرط نیز ذکر شود و طرفین بر سر میزان نفقه به توافق رسیده باشند.

با توجه به شرط دوم تمکین باید به طور کامل و در هر مکان و زمانی باشد. ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی در این باره گفته:

 هرگاه زن بدون مانع شرعی از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.

البته اگر زن به خاطر عذر شرعی و یا بیماری نتواند وظایفش را در مقابل مرد به جا بیاورد. بازهم مرد موظف است نفقه زوجه را پرداخت کند.

نکته : اثبات تمکین بسیار سخت است، زیرا یک موضوع بسیار شخصی میان زوجین می باشد و به راحتی قابل اثبات در دادگاه نیست.

شرایط تعلق نفقه به زن بعد از طلاق

این موضوع به نوع طلاق بستگی دارد. اگر طلاق رجعی باشد، مرد می تواند در مدت عده به همسرش رجوع کند. (به نوعی زن همسر مرد محسوب می شود) در این شرایط به زن نفقه تعلق می گیرد.

در طلاق بائن، مرد حق رجوع به زن را در زمان عده ندارد، در نتیجه به زن هم نفقه ای تعلق نخواهد گرفت. البته اگر زن باردار باشد تا زمان وضع حمل مرد موظف است تا نفقه او را بپردازد.

طلاق بائن : به طلاقی گفته می شود که در آن مرد نمی تواند در زمان عده طلاق به همسرش رجوع نماید. رجوع به این معناست که بدون نیاز به انعقاد نکاح جدید، همان ازدواج قبلی با شرایط قبل، دوباره به رسمیت شناخته خواهد شد.

نحوه دریافت نفقه زن

زوج می تواند برای دریافت نفقه، از ۲ راه حقوقی و کیفری اقدام به انجام این کار نماید :

_ از طریق اقامه دعوی حقوقی در مراجع قضایی : زن باید با تنظیم یک دادخواست برای مطالبه نفقه و مشخص کردن زمانی که زوج از آن تاریخ به بعد دیگر به او نفقه نداده و مراجعه کردن به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضائی و یا شورای حل اختلاف (البته میزان نفقه باید زیر ۲۰ میلیون تومان باشد تا بتوانید به شورای حل اختلاف مراجعه کنید) دادخواست خود را ثبت کند.

بعد از انجام تمامی این مراحل، جلسه با حضور زن و مرد برگذار می شود و بعد از ارائه نظر کارشناس مرجع و بررسی های مختلف رای صادر خواهد شد.

_ از طریق طرح دعوی کیفری نفقه : عدم پرداخت نفقه به همسر، جرم محسوب شده و مجازات آن حبس می باشد. زن می تواند با مراجعه کردن به دادسرای نزدیک به محل زندگی مشترکشان شکایت نامه ای مبنی بر عدم پرداخت نفقه بر علیه مرد تنظیم کرده و پس از ابطال تمبر به دادسرا ارجاع داده می شود. در مرحله بعدی بعد از انجام تحقیقات لازم در کلانتری حکم مجازات مرد صادر خواهد شد.

ضمانت اجرای نفقه زوجه

_ ضمانت اجرای مدنی

ماده ۱۱۱۱ این حق را به زن می دهد تا در صورت عدم دریافت نفقه از همسرش به دادگاه مراجعه کرده و از زوج شکایت کند، در این حالت دادگاه میزان نفقه را تعیین کرده و مرد موظف است که آن را به زن بپردازد، در صورت سر سختی زوج و یا عدم دسترسی به اموالش، اگر زوجه نتواند نفقه را دریافت کند؛ مواد ۱۱۱۲ و ۱۱۱۲۹ قانون مدنی به زن این حق را می دهند تا بتواند از همسرش طلاق بگیرد.

_ ضمانت اجرای کیفری

با توجه به ماده ۶۴۲ قانون تعزیرات، اگر مردی با توجه به داشتن توانایی مالی از دادن نفقه به همسر خود خودداری کند، دادگاه می تواند شخص را به حبس محکوم کند. (زمان حبس از سه ماه و یک روز تا پنج ماه است) البته این ماده با تصویب شدن ماده ۵۳ فسخ شده است. ماده ۵۳ مرد را محکوم به حبس تعزیری درجه ۶ می کند. (منظور از حبس تعزیری، مجازاتی است که میزان آن توسط قانونگذار مشخص می شود و دارای ۸ درجه است، که درجه اول آن شدید ترین و درجه هشتم آن سبک ترین نوع محکومیت است)

نفقه اقارب

همین طور که قبل تر در قسمت انواع نفقه توضییح دادیم، نفقه اقارب، شامل افرادی می شود که با یکدگیر نسبت عمودی دارند. اقارب در ۳ دسته مختلف زیر قرار می گیرند :

اقارب نسبی : منظور از اقارب نسبی خویشاوندانی هستند که از یک نسل هستند مثل والدین و فرزندان که به اصطلاح به آن خویشاوندان خط مستقیم گفته می شود.

اقارب سببی : نسبتی است که با نکاح به وجود می آید، به بیانی دیگر زن و مرد بعد از بستن نکاح اقارب سببی یکدیگر محسوب می شوند.

اقارب رضاعی : اگر کودکی شیری به جز شیر مادر خودش را بنوشد، از نظر حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است.

تعدد منفق

در شرایطی پدر و مادر توان مالی ندارند و دارای چند فرزند هستند، در این حالت فرزندان موظف هستند که میزان نفقه را بین خود تقسیم بندی کنند و به والدین خود بدهند. در اینجا هیچ تفاوتی میان دختر و پسر نیست و هر دوی آن ها باید سهم یک اندازه ای از نفقه را پرداخت کنند. البته اگر یکی از آن ها توانایی مالی مناسبی نداشت، نفقه میان خواهر و بردرانش که دارای استطاعت مالی هستند تقسیم بندی می شود.

تعدد مستحق نفقه

در حالتی، پدر و مادر شخص نیازمند در قید حیات هستند و دارای فرزند نیز می باشد، اگر هر دو گروه توانایی مالی مناسبی داشته باشد، موظف به پرداخت نفقه هستند. قانون مدنی در ماده ۱۲۰۱ در این باره می گوید :

هر گاه یک نفر، هم در خط عمودی صعودی و هم در خط عمودی نزولی اقارب داشته باشد که از حیث الزام به انفاق در درجه ی مساوی هستند نفقه ی او را باید اقارب مزبور به حصدی متساوی تادیه کنند بنابراین اگر مستحق نفقه، پدر و مادر و اولاد بلا فصل داشته باشد نفقه ی او را باید پدر و اولاد او متساویاً تأدیه کنند بدون این که مادر سهمی بدهد و همچنین اگر مستحق نفقه، مادر و اولاد بلا فصل داشته باشد نفقه ی او را باید مادر و اولاد متساویاً بدهند.

با توجه به ماده ۱۲۰۱ قانون مدنی به خوبی متوجه شدیم که در صورتی که درجه خویشاوندان فرد نیازمند متفاوت است، اشخاصی که درجه نزدیک تری با فرد دارند، موظف به پرداخت نفقه هستند.

مثال : شخصی نیازمند دارای مادربزرگ و فرزند می باشد، که هر دو از نظر مالی توانایی پرداخت نفقه را دارند اما در اینجا مادربزرگ هیچ وظیفه ای ندارد و فرزند باید نفقه را بپردازد. میزان نفقه هم در اینجا توسط کارشناس مشخص خواهد شد.

ضمانت اجرا نفقه اقارب

• ضمانت اجرای مدنی

فرد نیازمند می تواند برای دریافت نفقه آینده با مراجعه به دادگاه تقاضای مطالبه نفقه کند و در صورتی که الزام به پرداخت نفقه ممکن نباشد با توجه به ماده اصلاحی ۱۲۰۵ قانون مدنی، قسمتی از مال او در اختیار فرد واجب النفقه قرار می گیرد.

• ضمانت اجرای کیفری

با توجه به ماده ۵۳ قانون حمایت از خانواده، اگر فردی با توجه به استطاعت مالی، نفقه اقارب خود را ندهد، دادگاه او را به حبس تعزیری درجه ۶ محکوم می کند. (زمان این حبس بین ۶ ماه تا ۲ سال است) البته این مجازات تنها در صورت شکایت شخص واجب النفقه اجرا می شود و در صورت گذشت و پس گرفتن شکایت، این حکم اجرا نخواهد شد.

سخن نهایی

در این مقاله با انواع نفقه و تعیین میزان نفقه به خوبی آشنا شدیم، بیش ترین پرونده هایی که به دادگاه خانواده مراجعه می کنند اغلب درباره مطالبه نفقه می باشند که در بیش تر این پرونده ها به علت عدم آگاهی فرد شاکی و چگونگی نگارش دادخواست و همچنین کمک نگرفتن از مشاوران حقوقی و یا حتی وکیل مجرب، با شکستی بزرگ در پرونده شان مواجه می شوند و گاها نتایج جبران ناپذیری را برایشان به همراه خواهد داشت. 

سوالات متداول